An Duine is uaisle, An bhean is críonna’ : an Chéad Bhandiúc Ormonde agus na litreacha a scríobh sí

Nuair a fhéachann tú ar an bpictiúr den chuntaois Ormonde lena mac óg sa Ghailearaí Portráidí i gCaisleán Chill Chainnigh, bheadh sé furasta talamh slán a dhéanamh de gurbh é an príomhdhualgas a bhí aici ná oidhre fireann a bheith aici. Déanta na fírinne, ní raibh sa dualgas seo ach ceann amháin i measc mórán de na freagrachtaí eile a bhí aici mar chomhcheann ar cheann de na ríshleachta ba chumhachtaí a bhí ann in Éirinn sa Nua-Aois Luath.

Trína máthair (iníon agus oidhre ar an 10ú Iarla Ormonde), bhí níos mó ná leath den eastát Ormonde, Caisleán Chill Chainnigh san áireamh, faighte ag Elizabeth de Buitléir, née Preston (1615-84) le huacht. Nuair a phós sí a col seisir, James Bulter, an Bíocunta Dhurlais, tugadh an t-eastát agus an teideal le chéile arís nuair a rinneadh an 12ú Iarla as. In éineacht lena fear céile mór le rá, ardaíodh í ar luas a chuirfeadh mearbhall ort, ó Bhíocuntaois Dhurlais agus banbharún Dingwall, teidil a bhi aici aisti féin, go dtí cuntaois, banmharcas, agus ina dhiaidh sin, bandiúc Ormonde. Nuair a bhí siad in ard a réime, bhí sí féin agus an diúc ar an lánúin ba chumhachtaí in Éirinn sa 17ú haois.

Cuireann an taispeántas seo brí agus anam sa bhean taobh thiar den phortráid trí shamplaí a thaipeáint ón mbailiúchán a mhaireann de os cionn 300 litir a scríobh Elizabeith. Ón litir is luaithe a scríobhadh, nuair a bhí sí ina déagóir nuaphósta, go dtí an ceann deireanach, a sheol sí agus í ina sin-seanmháthair beagnach 70 bliain d’aois, feictear iontu bean chéile stuama, máthair chríonna, seanmháthair thuisceanach, cara dílis, tabhartóir fial agus máistreás dian.

Léirítear ina litreacha lámhscríofa an tábhacht a bhain leo chun leasanna an teaghlaigh Ormonde/de Buitléir a chur chun cinn le linn na tréimhse achrannaí i lár na 17ú haoise. Nuair a bhí an lánúin scartha, ar deoraíocht, agus díshealbhaithe le linn ré Chromail, ba de bharr na n-iarrachtaí a rinne Elizabath, chomh maith le hiarrachtaí a fear céile, gur tháinig siad slán. Mar phríomhmhír den taispeántas, tá an litir achainí chuig Cromail, a raibh mar thoradh uirthi gur tugadh ar ais cuid den eastát Ormonde agus go raibh Elizabeth in ann filleadh ar Theach Dhún Mór i gCill Chainnigh sna 1650í.

I litreacha eile a scríobh sí chuig a fear céile, a mic, cairde, agus gníomhairí, feictear dúinn gur ghlac sí páirt i réimse leathan de ghníomhaíochtaí. Rinne sí bainistiú ar an teaghlach, ar na heastáit  agus ar an airgead; chaomhnaigh sí, agus chuir sí le, líonraí sóisialta; thug sí airgead do charthanachtaí agus dháil sí pátrúnacht; rinne sí maoirseacht ar oideachas agus ar phóstaí a clann; agus choinnigh sí guaim uirthi féin i ngéarchéim. Taispeánann an taispeántas seo an ról a bhí ag an bandiúc maidir le dea-chlú agus leasanna an teaghlaigh Ormonde/de Buitléir a chaomhnú. Sa chomhfhreagras seo feictear an bheocht i stíl scríbhneoireachta Elizabeth agus an chumhacht óráidíochta a bhí ina litreacha.

Is léir an fuinneamh seo sna litreacha fiú sa chaoi ar shínigh sí a hainm. Murab ionann is a fear céile, bhain Elizabeth úsáid i gcónaí as an ‘e’ ag deireadh ‘Ormonde’. Ag an am seo ní raibh caighdeánú déanta ar an litriú, agus d’fhéadfá a shamhlú go raibh Elizabeth ag iarraidh idirdhealú a dhéanamh idir í féin agus a fear céile agus éileamh uathúil a dhéanamh ar an ainm Ormonde di féin. Trí úsáid a bhaint as an litriú seo den ainm Ormonde, seachas an litriú a d’úsáid a fear céile, tá sé mar aidhm ag an taispeántas seo an chéad bhandiúc a chur ar ais san áit is dual di i stair ghradamach an teaghlaigh Ormonde/de Buitléir i gCaisleán Chill Chainnigh.